Giã bạn chiều quê

Giã bạn chiều quê

Đã có nhiều công trình nghiên cứu về quan họ, song còn ít thấy các tác giả bàn tới những đặc điểm âm nhạc của giọng giã bạn. Hơn nữa trong đời sống sinh hoạt ca hát quan họ ngày nay, đôi khi từng nơi, từng chỗ vẫn chưa phân định rõ những bài bản thuộc giọng giã bạn với bài bản thuộc giọng khác trong hệ thống quan họ.
Chính vì lẽ đó mà việc tìm hiểu đặc điểm âm nhạc giọng giã bạn là một vấn đề cần phải làm.

Vậy âm nhạc giọng giã bạn có những tính chất, đặc điểm gì, giống hoặc khác với các giọng trong toàn bộ hệ thống quan họ như thế nào?

I. NHỮNG YẾU TỐ CÓ ẢNH HƯỞNG CHI PHỐI TRỰC TIẾP HOẶC GIÁN TIẾP ĐẾN ÂM NHẠC GIỌNG GIÃ BẠN: 

1. Tục kết bạn quan họ

Theo tục lệ kết bạn của quan họ là: quan họ bọn trai kết bạn với quan họ bọn gái (khác làng).

Mối quan hệ giữa hai quan họ kết bạn đều được dân làng, cha mẹ đôi bên thừa nhận. Tình bạn đó có thể tồn tại ba bốn năm, nhưng cũng có khi kéo dài từ thế hệ quan họ này, sang thế hệ quan họ khác. Khi đã kết bạn, tình cảm giữa các quan họ luôn luôn gắn bó, thủy chung, nhưng cũng đắm say mãnh liệt.
Đôi tay nâng lấy đồng tiền
Bẻ ba bẻ bốn thề nguyền lấy nhau
                                                                                                                (Tay tiên chuốc chén rượu đào)
Hoặc:
Lẩn khuất bóng mây,
Mặt sao thấy mặt dạ này mới yên
Đánh tiếng bên thềm,
Trót say nhau lắm phải tìm đến nhau
                                                                                                                           (Nguyệt gác mái đình)

Mọi cuộc gặp gỡ dù ở mức độ tình cảm nào cũng đều phải chia tay. Nhưng chia tay của quan họ khác với một số loại dân ca khác ở chỗ: chia tay với một tình cảm đã được gắn bó cả trong câu hát và trong đời sống. Chính vì vậy mà sự chia tay của liền anh, liền chị quan họ càng đậm đà, lưu luyến.

Người về em vẫn khóc thầm
Đôi bên vạt áo ướt đầm như mưa

                                                                                                           (Chuông vàng gác cửa tam quan)

2. Bản chất giã bạn quan họ

Một số loại hình dân ca Việt Nam, khi hát chia tay cũng đồng thời là chia tay cuộc gặp gỡ. Với dân ca quan họ, chia tay trong câu hát chỉ là kết thúc một canh hát cụ thể. Bởi lẽ, ca hát chỉ là một thành tố trong tổng thể sinh hoạt văn hóa quan họ. Ví như: Ngày hội làng, các quan họ thường ra đình làm lễ, sau đó ca hát tại cửa đình, buổi tối tiếp tục ca hát trong gia đình ông trùm, bà trùm (có nơi gọi anh Cả, chị Cả), sáng ngày hôm sau đi thăm hỏi gia đình các bạn quan họ, rồi cùng nhau ra chơi hội, trong hội lại tiếp tục ca hát, rồi mới thực sự “giã bạn”.

Từ đặc điểm khác biệt ở giai đoạn chia tay giữa quan họ với một số hình thức dân ca khác, nên bài ca giọng giã bạn tuy có lưu luyến, nhớ thương nhưng không phải nỗi nhớ thương ủy mị, mất mát mà là nhớ thương lạc quan.
Áo khăn xin gửi lại đây,
Nhớ thương xếp để dạ này bao quên.
Quan họ về đến hẹn lại lên
                                                                                                                    (Con nhện giăng mùng)

3. Lề lối ca hát quan họ:

Hình thức ca hát quan họ là: Hát đối, đôi nam, đôi nữ. Khác với hệ thống giọng vặt, giọng giã bạn không nhất thiết phải là đối giọng. Có lẽ xuất phát từ điểm khác biệt về hình thức đối đáp, nên số lượng bài bản giọng giã bạn ít hơn so với các giọng khác trong hệ thống quan họ. Đó chính là một trong những nguyên nhân tạo nên tính phổ biến trong các bài bản giọng giã bạn. Hơn nữa giọng giã bạn được hát ở giai đoạn cuối một canh hát, do vậy mức độ tình cảm khi chia tay cũng là yếu tố chi phối trực tiếp tới lời ca, âm nhạc giọng giã bạn.

4. Lời ca:

Lời ca giọng giã bạn được hình thành từ thể thơ lục bát, hoặc lục bát biến thể. Nội dung lời ca phản ánh sâu sắc tình cảm lưu luyến chia tay của người quan họ. Ngôn ngữ lời ca mộc mạc, giàu hình ảnh gợi cảm:

Người về em vẫn khóc thầm
Đôi bên vạt áo ướt đầm như mưa
                                                                                                             (Chuông vàng gác cửa tam quan)
Lời ca đằm thắm, lại được hình thành từ thể thơ lục bát giàu nhạc tính, đã góp phần tạo nên đặc điểm âm nhạc giọng giã bạn.
Từ những đặc điểm trên, chúng tôi cho rằng: Tục kết bạn, bản chất giã bạn, lề lối hát và kết cấu lời ca là những yếu tố đã ảnh hưởng, chi phối tới đặc điểm âm nhạc giọng giã bạn.

II. ĐẶC ĐIỂM ÂM NHẠC:

1. Thể dạng

Qua tìm hiểu chúng tôi thấy dân ca quan họ ngoài bài bản thuộc dạng hát, còn có những bài ở dạng ngâm. Ví dụ: Phú ngũ canh…

Đối với bài bản giọng giã bạn, chủ yếu ở dạng hát. Ví dụ: Kẻ Bắc người Nam … hoặc kết hợp giữa hát với ngâm. Ví dụ: Bài Con nhện giăng mùng...

Têm trầu cánh phượng- Nét duyên quan họ

Têm trầu cánh phượng- Nét duyên quan họ

2. Bố cục

Hệ thống bài dân ca quan họ thường có những hình thức kết cấu điển hình như:

– Một bộ phận (dạng hát) như: Cây trúc xinh, Yêu nhau cởi áo cho nhau…

– Hai bộ phận:

+ Bộ phận mở đầu ngâm (bỉ) kết hợp với bộ phận chính  dạng hát như: Chim khôn đỗ ngọn thầu dầu, Áo xếp nguyên…

+ Bộ phận chính dạng hát, kết hợp với bộ phận kết (đổ) ở dạng hát, hoặc dạng ngâm như: Ngồi tựa mạn thuyền…

– Ba bộ phận

Mở đầu ngâm (bỉ) kết hợp với bộ phận chính (hát) kết hợp với bộ phận kết (đổ) như: Lên núi Ba Vì, Em là con gái Bắc Ninh…

Đối với bài bản giọng giã bạn thường có kết cấu một bộ phận chính, ở dạng hát có nhịp điệu, tiết tấu rõ ràng. Trong từng bài ca chia làm nhiều trổ. Về âm nhạc, các trổ trong bài ca tương đối cân xứng nhau về cao độ, trường độ, tiết tấu… Ví như Chia rẽ đôi nơi trổ 1 lời ca “Bây giờ chia rẽ đôi nơi, kẻ về người ở như khơi mạch sầu”. Cùng với hệ thống âm đệm, câu đệm, âm nhạc kéo dài 31 nhịp 2/4. Trổ 2 lời ca “Ruột tằm chín khúc quặn đau, lòng này ai tỏ cho nhau hỡi lòng”. Cùng với hệ thống âm đệm, câu đệm, âm nhạc kéo dài 31 nhịp 2/4.

Qua phân tích hai trổ trong bài Chia rẽ đôi nơi cho một kết quả: Phần âm nhạc giữa hai trổ có chăng chỉ khác nhau chút ít về cao độ (do thay đổi thanh điệu của lời ca). Ví dụ: Chia rẽ đôi nơi…

Bên cạnh hình thức kết cấu một bộ phận ở dạng hát, giọng giã bạn còn có hình thức kết cấu hai bộ phận (dạng ngâm với dạng hát). Ở những trường hợp này, bộ phận ngâm bao giờ cũng ngắn gọn. Ví dụ: Con nhện giăng mùng… 

Trong những trường hợp kết cấu tương tự với bài bản giọng giã bạn (ngâm với hát) phần ngâm của giọng vặt thường kéo dài hơn phần ngâm của giọng giã bạn. Ví như những bài Cầm sắt vân vi, Thiết tha, Đào nguyên…

3. Giai điệu

Một tác phẩm âm nhạc (trong đó có dân ca), được tồn tại lâu dài hay không lẽ đương nhiên còn nhiều yếu tố nghệ thuật kết hợp, nhưng chủ yếu vẫn là giai điệu. Lời ca giọng giã bạn lưu luyến, thiết tha khi các quan họ chia tay. Do vậy giai điệu âm nhạc cũng mềm mại, phảng phất nét buồn. Tính chất đó được biểu hiện ở một số đặc điểm như:

– Bước tiến hành giai điệu là những âm liền bậc, hoặc cách bậc (thường không quá quãng 5) lên xuống theo hình sóng. Ví dụ: Kẻ Bắc người Nam… hoặc  Chia rẽ đôi nơi

Cũng trong bước tiến hành giai điệu, nhưng ở bài bản thuộc giọng lề lối thường gặp bước đi trùng âm, hoặc cách âm kéo dài trong một âm khu. Ví dụ: Trèo lên cây bưởi hái hoa…

– Nếu như bài bản giọng lề lối hiếm thấy hiện tượng chuyển giọng, chuyển điệu, giọng vặt đã có biểu hiện chuyển giọng, chuyển điệu, thì từng bài giọng giã bạn đều có những khuynh hướng, hoặc chuyển giọng, chuyển điệu một cách điêu luyện trên cơ sở điệu thức năm cung. Ví dụ: Con nhện giăng mùng…

– Thủ pháp láy lại nguyên vẹn một bộ phận trong bài ca (cả nhạc và lời) đã làm cho câu nhạc được cân đối và góp phần nhấn mạnh tình cảm day dứt, nhớ thương khi phải chia tay của quan họ. Ví dụ: Chia rẽ đôi nơi…

Đặc biệt thủ pháp láy lại nguyên vẹn âm nhạc và lời ca ở phần cuối các trổ trong bài ca như những điệp khúc nhấn mạnh chủ đề. Ví dụ: phần cuối các trổ trong bài Chuông vàng gác cửa tam quan, bài Tạm biệt từ đây, bài Chia rẽ đôi nơi…

4. Khuôn nhịp, tiết tấu

Hầu hết bài bản giọng giã bạn sử dụng loại nhịp 2/4 hoặc 4/4. Chưa thấy trường hợp nào sử dụng nhịp 3/4 hoặc 3/8 từ đầu đến cuối bài. Tiết tấu bình ổn  hiếm có trường hợp đảo phách, hay chấm dật như một số bài thuộc giọng vặt (Lấy gì làm thú giải phiền, Trấn thủ lưu đồn). Có lẽ chủ yếu do tình cảm khi chia tay nên giọng giã bạn không thấy những bài ca có tiết tấu sôi nổi như trong hệ thống giọng vặt.

5. Âm đệm

Số lượng âm đệm giọng giã bạn ít hơn so với các giọng thuộc hệ thống quan họ. Trong từng bài ca, thường sử dụng từ đệm, câu đệm mang ý nghĩa như Quan họ nghỉ chúng em ra về, Đôi tôi trở ra về, Dầu lòng vậy, cầm lòng vậy v.v…

Các liền chị hát Quan họ dưới thuyền

Các liền chị hát Quan họ dưới thuyền

Bài ca giọng giã bạn không sử dụng âm đệm mở đầu (thường vào ngay lời chính). Hệ thống âm đệm xen kẽ lời ca ngắn gọn (xem các ví dụ đã dẫn trên). Có lẽ ở một giai đoạn lịch sử nhất định, do yêu cầu phát triển âm nhạc, bài dân ca thường sử dụng nhiều âm đệm không mang ý nghĩa cụ thể. Rồi đến một giai đoạn khác, do nhu cầu thẩm mỹ, âm nhạc và lời ca lại gắn bó song song cùng phát triển. Hệ thống âm đệm trong mỗi bài ca được lược bớt đi, những âm đệm không mang ý nghĩa cụ thể. Thay thế vào đó là những từ đệm, câu đệm có nghĩa làm cho bài ca gọn gàng, dễ hiểu, chủ đề âm nhạc và lời ca thống nhất.

6. Mối quan hệ giữa lời ca và âm nhạc

Nghệ thuật phổ nhạc vào thơ là hình thức tương đối phổ biến trong quan họ. Chính vì lẽ đó mà lời ca và âm nhạc luôn gắn bó với nhau. Tuy vậy ở mỗi loại dân ca, cũng như mỗi loại giọng trong dân ca quan họ đều có những mức độ gắn bó khác nhau. Với giọng giã bạn, lời ca và âm nhạc chỉ phản ánh một chủ đề lưu luyến, chia tay của người quan họ.

Ngôn ngữ lời ca mộc mạc giàu hình ảnh gợi cảm, lại được hình thành từ thể thơ lục bát giàu nhạc tính đã góp phần không nhỏ vào việc gợi mở những cảm xúc cụ thể cho nội dung âm nhạc. Ngược lại âm nhạc không làm đảo lộn trật tự cũng như sự gián đoạn ý tứ của lời ca.

III. KẾT LUẬN:

Tuy không có những tính chất, đặc điểm khác hẳn với các giọng trong quan họ nhưng so sánh ở từng tính chất, đặc điểm, mức độ ít nhiều vẫn có sự khác nhau. Ví như tính chất, đặc điểm giọng giã bạn và giọng lề lối, cùng giống nhau ở điểm: Giai điệu chậm rãi, ít có những giai điệu tiết tấu sôi nổi… Nhưng khác nhau ở chỗ: Giai điệu giọng lề lối đơn điệu, tiết tấu từ đầu đến cuối bài ít thay đổi. Còn giọng giã bạn, giai điệu thường có khuynh hướng chuyển giọng, chuyển điệu hoặc chuyển giọng chuyển điệu một cách điêu luyện, tiết tấu trong bài ca luôn thay đổi.

Chính từ những mức độ khác nhau đó đã tạo nên đặc điểm âm nhạc giọng giã bạn.

Là một loại hình văn nghệ dân gian, do vậy trong các bài bản giọng giã bạn không phải bài nào cũng mang đầy đủ những tính chất, đặc điểm âm nhạc giọng giã bạn. Nhưng ở mức độ tương đối, có lẽ từng bài ca phải có được những tính chất sau đây:

– Thể dạng: Chủ yếu ở dạng hát, hoặc kết hợp giữa hát với ngâm, nhưng hát vẫn là chính.
– Bố cục: Kết cấu chủ yếu gồm một bộ phận ở dạng hát. Từng bài ca chia làm nhiều trổ tương đối cân xứng nhau về âm nhạc. Trong trường hợp có hình thức kết cấu hai bộ phận (ngâm và hát) thì phần ngâm thường ngắn gọn.
– Tính chất giai điệu mềm mại, phẳng phất nét buồn.

+ Bước tiến hành giai điệu là những âm liền bậc, hoặc cách bậc (không quá quãng 5) theo hình sóng.

+ Thường áp dụng thủ pháp láy lại nguyên vẹn, hoặc biến hóa trong giai điệu, hay láy lại nguyên vẹn cả âm nhạc và lời ca ở cuối mỗi trổ trong bài ca như những điệp khúc nhấn mạnh chủ đề.

– Khuôn nhịp thường áp dụng nhịp 2/4, 4/4. Tiết tấu bình ổn, không có những bài bản có tiết tấu sôi nổi.

– Âm đệm ít hơn so với các giọng cổ quan họ. Thường sử dụng từ đệm, câu đệm có nghĩa.

– Âm nhạc chỉ phản ánh một chủ đề lưu luyến chia tay của quan họ.

– Lời ca được hình thành từ thơ lục bát, hoặc lục bát biến thể, giàu hình ảnh gợi cảm, giàu nhạc tính góp phần cụ thể hóa cho chủ đề âm nhạc. Ngược lại âm nhạc không làm đảo lộn, hoặc gián đoạn ý tứ của lời ca./.