Tục kết bạn độc đáo Quan họ Kinh Bắc

Nếu các loại hình dân ca khác người ta gặp nhau chỉ có mục đích duy nhất là để hát, không cần quen biết nhau thì người chơi Quan họ nếu đã kết bạn với nhau không những họ hát thường xuyên với nhau mà người ta còn coi nhau như anh em ruột thịt, chăm lo cho nhau trong cuộc sống cả về vật chất lẫn tinh thần. Khi đã chọn được bạn kết nghĩa thì gắn bó suốt đời.

…Đã kết thì kết cho đến tận già
Kết dăm ba tháng em thời cho qua…

Vì thế khi nói tới Quan họ người ta thường dùng chữ “chơi Quan họ” chứ không nói là “hát Quan họ”, chơi ở đây nghĩa là không chỉ có hát với nhau mà là sự kết bạn gắn bó bền vững đi lại gắn bó suốt đời. Muốn hoà nhập vào cuộc chơi phải có nghề “Nghề chơi Quan họ có tinh mới tường” .

Dân ca Quan họ là một loại dân ca mang tính chất trữ tình đậm đà, tiếng hát Quan họ chủ yếu là tình yêu giữa con người với con người (nam và nữ) và con người với thiên nhiên (trăng, sao, tre, trúc, cốm, hồng, bờ ao, giếng nước, ruộng vườn). Nội dung của các bài hát xoay quanh vấn đề yêu đương, mong nhớ, hy vọng, có cả thất vọng vì “yêu nhau chẳng lấy được nhau”… Tuy da diết buồn thương man mác hay thiết tha mặn nồng, nhưng  luôn được thể hiện bằng tình cảm tràn trề sức sống, giai điệu bài hát vẫn trong sáng, lành mạnh, tất cả được thể hiện bằng những lời thơ mộc mạc, giản dị nhưng rất sâu sắc, có cả lối nói ngoa dụ thật tinh tế … cả về ý thơ và giai điệu âm nhạc.

Các hình thức hát quan họ

Có bốn hình thức ca hát Quan họ phổ biến đó là: Hát chúc mừng; Hát thờ; Hát hội; Hát canh.

Hát chúc, hát mừng là hát vào những khi dân làng mở hội, hoặc sang nhà nhau chúc tết,… Quan họ bạn sang chơi lúc gặp nhau hát những câu chúc sức khoẻ, mừng năm mới, mừng đám cưới, ăn khao, hoặc hát mừng nhà mới, khánh thành đình làng, sinh con trai…Hát thờ là hình thức Quan họ đôi bên hát thờ thần, mục đích là hát cho Thành hoàng làng nghe, nội dung các lời hát nhằm ca ngợi công đức các vị thần đã phù hộ cho dân làng làm ăn được no ấm, hạnh phúc, cầu cho năm mới tiếp tục được thần phù hộ. Ở nhiều làng xã xưa, khi hát thờ, các liền anh, liền chị không được ngồi ở trong đình, chỉ được hát ở một trong hai dãy nhà dải vũ (tả vu, hữu vu), vì đình làng ngày xưa cấm phụ nữ vào làm lễ. Nếu Quan họ muốn vào đình làm lễ, chỉ Quan họ liền anh được vào. Quan họ liền chị đứng ngoài chờ Quan họ liền anh lễ xong rồi hát với nhau ở nhà tả vu hoặc hữu vu, trong khi đó phường Tuồng lại được phép diễn ở ngay gian giữa đình làng sau mỗi lần tế lễ.

Hát hội là hình thức hát giao duyên, Quan họ nam nữ bày tỏ tình cảm, cầu vui và cầu may… trong ngày hội.

Hát canh thường được tổ chức vào ban đêm, (đêm năm canh, ngày sáu khắc), nhưng hát đối đáp qua đêm có thể vắt sang ngày. Ngày xưa có những canh hát kéo dài mấy đêm, mấy ngày, vì bên này hát “vế ra”, bên kia “đối lại” rất chậm rãi, hát cho đến khi một bên nào đó không đối lại được (xin chịu) mới thôi, cứ như thế đến bữa lại dọn cỗ ra mời nhau ăn, uống.  Ăn, uống xong lại hát tiếp… Một canh hát bắt buộc phải trải qua ba chặng, mở đầu bao giờ cũng hát giọng lề lối (tức là các giọng hát bắt buộc rất khó hát, khó thuộc, về âm nhạc hơi đơn điệu, rời rạc gần giống người ta tụng kinh ở chùa). Sau đó đến giọng vặt, là những bài hát giao duyên tình cảm nam nữ, nhưng trước khi chuyển sang giọng vặt bao giờ cũng phải hát đôi ba bài (câu) giọng sổng (có nơi gọi là giọng thổng), giọng sổng là những làn điệu như để khai thông cho giọng bắt buộc khó hát. Hết giọng vặt đến giọng giã bạn, là những câu hát chia tay, rồi vừa chia tay vừa hát trong sự tiếc nuối ngậm ngùi, không muốn về nhưng vẫn phải về và hẹn đến năm sau “đến hẹn lại lên”.

Hát chúc mừng và hát thờ là cả bọn nam hát đối đáp với cả bọn nữ, mà không hát riêng từng đôi một. Hát hội và hát canh theo nguyên tắc từng đôi một ca đối đáp, nữ bao giờ cũng quyền được ca trước, nam đối lại sau. Sau khi đối lại đến lượt bên nam ra câu, sau đó nữ đối lại, cứ như vậy cho đến tàn canh.