Cụ Nguyễn Thị Bàn – một “báu vật sống” của quan họ ở vùng đất Kinh Bắc
Những năm 80 của thế kỷ trước, quan họ làng Diềm có 5 bọn với 9 nhà chứa khác nhau. Mặc dù lề lối chơi và lời ca đồng nhất nhưng dị bản của các làn điệu giữa các bọn lại không giống nhau. Điều này gây khó khăn rất lớn đối với vấn đề bảo tồn và gìn giữ. Năm 1990, khi phong trào xây dựng đời sống văn hóa mới được triển khai, các thôn các làng đều xây dựng quy ước và hương ước riêng, Chi bộ đảng Viêm Xá đã có nghị quyết về việc hợp nhất các bọn quan họ, tạo sự thống nhất trong cách chơi để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của loại hình dân ca quan họ.
Được sự ủng hộ của các bậc cao niên và đồng thuận của nhân dân, câu lạc bộ quan họ Viêm Xá được thành lập, quy tụ đủ 5 bọn quan họ với trên 70 thành viên, người cao tuổi nhất là 90, thấp nhất là 18. Tháng 8-1994, câu lạc bộ tiến hành bầu Ban chủ nhiệm gồm 7 thành viên. Câu lạc bộ định hướng chơi theo lề lối quan họ làng Diềm: Với tổng số hơn 200 câu hát cổ mẫu mực, điệu thức nhấn nhá, luyến láy, ca từ theo lối tự sự với cách dùng ngôn ngữ cổ dân gian. Sự cách điệu ngôn ngữ của quan họ làng Diềm bao hàm ý nghĩa trữ tình sâu sắc, tổng hòa của mọi mối quan hệ phu-thê, mẫu-tử, huynh-đệ…
Để phù hợp với xu hướng thưởng thức nghệ thuật hiện nay, câu lạc bộ có sự mở rộng phát triển theo lối của một số làng quan họ khác. Bởi lẽ quan họ cổ kén người thưởng thức, quan họ lời mới mang tính quần chúng, có thể phục vụ trong các lễ hội, giao lưu và hội thi.
Các nghệ nhân Quan họ làng Diềm
Hiện nay, Câu lạc bộ quan họ Viêm Xá quy tụ nhiều độ tuổi khác nhau bảo đảm tính kế thừa và phát triển. Đã thành thông lệ, mỗi tháng câu lạc bộ tổ chức sinh hoạt 2-3 lần tại đền vua Bà, cùng nhau giao lưu, uốn nắn, sửa câu từ cách nhả lời, luyến láy cho các thành viên. Trước khi vào đám, câu lạc bộ tổ chức luyện tập 15-20 ngày. Vì thế vào 4 tiết lệ chính trong năm là hội chùa 15 tháng Giêng, hội đền vua Bà mùng 6 tháng 2, hội Tát giếng Diềm mùng 3 tháng 3 và hội đình mùng 6 tháng 8, ở đâu du khách cũng được nghe những giai điệu trầm bổng hội tụ đủ vang rền nền nảy của các thành viên câu lạc bộ quan họ làng Diềm. Dù là trong đền Cùng, đền vua Bà, trên thuyền rồng hay ở nhà chứa của các bọn quan họ thì những lời ca đằm thắm mượt mà vẫn làm mê đắm lòng người.
Không dừng lại ở đó, câu lạc bộ quan họ làng Diềm còn thực hiện nhiệm vụ truyền dạy cho nhiều đối tượng khác nhau từ trẻ nhỏ trong thôn đến người địa phương khác đam mê quan họ. Năm 2006, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Bắc Ninh đã giao cho câu lạc bộ tổ chức lớp thể nghiệm truyền dạy quan họ cổ. Từ năm 2003 đến nay, trường Văn hóa Nghệ thuật tỉnh liên tục gửi học viên về Viêm Xá học lề lối quan họ cổ. Câu lạc bộ cũng tổ chức các lớp quan họ cho độ tuổi từ 15 đến 17 và từ 10 đến 15 tuổi với tổng số trên 40 cháu. Điểm đặc biệt là trong các buổi học vào tối thứ 7 hàng tuần còn có những cháu bé lớp 1, lớp 2 cũng chăm chỉ đến đền vua Bà để được nghe các anh chị hát và học theo. Phương pháp dạy của câu lạc bộ là rèn luyện cho các cháu học hát lời cổ nhuần nhuyễn rồi mới hát lời mới. Như vậy sẽ bảo đảm được cái gốc và lề lối chơi quan họ.
Em Nguyễn Thị Trang sinh năm 1993 học quan họ cổ từ năm 14 tuổi cho rằng: “Quan họ là niềm đam mê vì ở đó em không những được học hát mà còn được học lề lối cách ứng xử, giao tiếp của người quan họ”.
Đến làng Diềm vào ngày thường sẽ thấy quan họ là đặc trưng, bất cứ ở đâu và thời điểm nào, trẻ già, gái trai đều có thể ca những làn điệu quan họ cổ dung dị, mượt mà và đằm thắm. Vào ngày đông hội, quan họ dường như là khí thở bởi người người, nhà nhà đều hát quan họ. Chị Nguyễn Thị Sang, Phó Chủ nhiệm câu lạc bộ khẳng định: Quan họ làng Diềm đã và đang được kế thừa phát triển rộng rãi, đáp ứng sự kỳ vọng của cấp ủy đảng chính quyền và nghệ nhân trong việc bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Giữa tiết trời xuân mới, trên khắp các ngõ xóm làng Diềm đang dập dìu các liền chị chít khăn mỏ quạ, nét mặt tươi tắn với đôi môi cắn chỉ đỏ thắm e ấp sau vành nón quai thao, duyên dáng trong bộ áo tứ thân sắc màu rực rỡ cùng các liền anh khăn xếp áo the hát mừng khách thập phương bằng những câu ca mộc mạc nhưng chân tình thiết tha: “Xa xôi xin chớ ngại ngùng. Xa người xa tiếng nhưng lòng không xa”.
Thúy Nga – Đài thành phố Bắc Ninh